Nguyên Anh
(Đọc sách “Gặp gỡ những vùng văn học”, Nxb Thanh Niên, 2024)
“Gặp gỡ những vùng văn học” là tập hợp các bài viết, bài phóng vấn và bình luận văn học đã được nhà văn Nguyễn Trường công bố trên các báo, tạp chí. Cuốn sách do Nhà xuất bản Thanh Niên cấp phép, gồm 41 bài viết phong phú về đề tài, phong cách, và những tầng văn hóa trong đời sống văn học Việt Nam. Cuốn sách không được viết bởi một nhà phê bình chuyên nghiệp, mà bằng tâm thế, tiếng nói của một người sáng tác có bề dày kinh nghiệm và thành tựu, nhờ thế đã làm tăng tính gần gũi và sinh động.
Cách tiếp cận và văn phong
Nguyễn Trường không phải là nhà phê bình lý luận theo phong cách hàn lâm. Các bài viết trong cuốn sách thể hiện cái nhìn tự nhiên, gần gũi như đang đối thoại với độc giả. Tác giả dựa vào kinh nghiệm sáng tác, khả năng cảm thụ văn chương, và cách dẫn dắt tinh tế để bình luận về những tác phẩm đáng chú ý trong lịch sử văn học.
Các bài viết trong tập sách có văn phong chân phương, nhẹ nhàng nhưng đủ gây hứng thú đối với người đọc. Đây là phong cách mà nhà văn Nguyễn Văn Thọ từng gọi là “cái nhìn tinh quái của người sáng tác văn chương” khi nói về tác phẩm “Chân dung và đối thoại” rất nổi tiếng của nhà thơ Trần Đăng Khoa.
Những phát hiện đáng chú ý
Nguyễn Trường mang đến những phát hiện khá tinh tế về vai trò của phê bình văn học trong việc định hướng đọc giả đến với văn chương. Vì từng là Tổng biên tập và Giám đốc Nhà xuất bản Thanh Niên, anh đọc gần như tất cả bản thảo được cán bộ biên tập trình duyệt với khối lượng rất lớn và thể loại phong phú. Từ đó đã hình thành thói quen đọc sách chăm chỉ và thái độ cư xử bình đẳng với các tác phẩm trong Nguyễn Trường. Không như một số tác giả của thể loại này thường chỉ viết về các tác giả thân quen, Nguyễn Trường viết rất nhiều về các tác giả dù quen biết hay không quen biết và các tác phẩm mà anh đã đọc.
Trước hết, xin dẫn vài ví dụ nhà văn Nguyễn Trường cảm nhận thơ. Trong bài viết “Hồn nhiên như tuổi thơ còn sót lại” (trang 219), Nguyễn Trường nhận định Tuyển tập thơ Trần Mạnh Hảo là một hiện tượng hiếm có trong thời kỳ hiện đại. Tác giả đánh giá cao sự phong phú về cảm xúc và nghệ thuật trong thơ Trần Mạnh Hảo, đặc biệt là các bài thơ mang tính biểu tượng và đậm chất ẩn dụ. Nguyễn Trường nhấn mạnh tài năng của Trần Mạnh Hảo trong việc sáng tạo những tứ thơ độc đáo, giúp thơ ông không chỉ thể hiện vẻ đẹp ngôn từ mà còn chứa đựng chiều sâu tư tưởng. Bài viết cũng tôn vinh nét mộc mạc và tình yêu quê hương đất nước xuyên suốt trong các bài thơ về dòng sông và con người Việt Nam, đặc biệt là ở các bài như “Sông Lam” và “Những dòng sông Nam Bộ”.
Trong bài “Nửa lo giá chợ nửa ngây vì trời” (trang 280), Nguyễn Trường khai thác sâu sắc tâm trạng và hình ảnh trong thơ Nguyễn Thị Hồng. Ông đặc biệt khen ngợi cách nữ thi sĩ kết hợp giữa sự giản dị, chân thật của đời thường và nét lãng mạn, bay bổng của thơ ca. Những bài thơ về mùa thu, quê hương, và tình yêu trong “Nguyễn Thị Hồng Thơ Tuyển” mang lại sự gần gũi nhưng cũng đầy rung cảm cho người đọc. Bài viết chỉ ra rằng sự tinh tế trong hình ảnh và cảm xúc của Nguyễn Thị Hồng đã tạo nên những khoảnh khắc thơ tràn đầy sức sống, như bài “Thu” hay “Lời tượng nhà mồ”. Nguyễn Trường ca ngợi chất thơ đậm hồn dân tộc và cảm hứng tự nhiên, giúp thơ Nguyễn Thị Hồng chạm đến trái tim người đọc.
Tương tự, với bài viết “Tâm thức biển trong thơ Nguyên Hùng” (trang 118), Nguyễn Trường đã thể hiện sự thông hiểu sâu sắc về công việc sáng tác thơ ca. Tác giả đánh giá cao khả năng biểu đạt khác biệt trong thơ Nguyên Hùng, đặc biệt là cách nhà thơ gửi gắm cái bao la, mộng mơ của biển. Nguyên Hùng không chỉ làm nổi bật biển như một đối tượng tự nhiên, mà còn như một không gian tâm thức, gửi trao những suy tư về phận người và vụ trụ. Bài viết nhấn mạnh đây là đặc trưng giúp thơ Nguyên Hùng có nét vừa chân thành vừa sâu lắng.
Trong mảng bài cảm nhận các tác phẩm văn xuôi, xin được nhận xét đôi điều xung quanh bài «Kiến thức trên trang viết» (trang 177) về cuốn tiểu thuyết “Ký tự chìm trên bia đá cổ” của bác sĩ, nhà văn Tố Hoài. Đây là một bài cảm nhận được trình bày với chiều sâu nhận thức và khả năng phân tích tinh tế. Nguyễn Trường đã làm rõ cách nhà văn Tố Hoài kết hợp giữa sự thật lịch sử và sáng tạo hư cấu. Phần mở đầu về “ngôi mộ cổ” là một điểm nhấn thú vị, vừa mang tính tự sự, vừa gợi mở tính tò mò. Cách dẫn dắt từ một kỷ niệm cá nhân đến việc khám phá các ký tự chìm trên bia đá cổ là một dụng ý nghệ thuật và phản ánh tính sáng tạo trong bố cục.
Bài viết trình bày một cách đầy đủ các mạch truyện chính và nhân vật trung tâm, tạo nên cái nhìn toàn diện về tác phẩm. Những chi tiết lịch sử được chọn lọc kỹ càng và kết nối chặt chẽ với nội dung tiểu thuyết. Nguyễn Trường không chỉ kể lại câu chuyện mà còn phân tích các yếu tố như triết lý, xung đột, và bối cảnh chính trị. Bài viết còn trở nên hấp dẫn và thuyết phục hơn nhờ giọng văn vừa trang trọng, vừa gần gũi, phù hợp với chủ đề mang tính lịch sử và văn học. Cách phân tích nhân vật, đặc biệt là Nguyễn Hoàng, đã làm sáng tỏ vai trò của ông trong việc mở mang bờ cõi và xây dựng đất nước. Qua đó, bài viết không chỉ giúp người đọc hiểu thêm về cuốn tiểu thuyết của Tố Hoài mà còn khơi gợi sự quan tâm đến lịch sử Việt Nam thời phong kiến.
Ưu điểm và hạn chế
Ưu điểm rõ nhất của cuốn sách nằm ở phương pháp tiếp cận từ nhiều phía, giúp độc giả không chỉ hiểu thêm về tác phẩm mà còn hiểu về người sáng tác và thời của anh ta. Giọng văn thân tình, những phân tích tinh tế, và sự kết nối độc đáo giữa lý luận và thực tế là điểm nhấn quan trọng.
Tuy nhiên, vì là nhà văn sáng tác, đôi lúc Nguyễn Trường có thể thiếu điểm nhìn toàn cục dẫn đến một vài khái quát mang tính chủ quan, duy tình, chưa được nâng lên tầm lý luận.
Thay lời kết
“Gặp gỡ những vùng văn học” không chỉ là tác phẩm đối thoại giữa nhà văn và độc giả, giữa người đọc với người đọc, mà còn là cây cầu kết nối những thành tựu văn học. Cuốn sách là ấn phẩm bổ ích cho những ai yêu thích văn chương và muốn khám phá sâu hơn về những tầng nghĩa của nghệ thuật chữ nghĩa.
