Phạm Quang Đẩu
Nhà văn thật hạnh phúc khi tác phẩm của mình được biết đến rộng rãi, nhất là khi nó vượt qua rào cản ngôn ngữ để đến với các quốc gia khác. Mạc Ngôn quả là may mắn khi có được người chuyển ngữ tuyệt vời như Trần Đình Hiến, làm cho hôm nay ở Việt Nam ông được chú ý và ưa chuộng nhất trong số các nhà văn Trung Quốc đương đại.
Những năm gần đây tôi được đọc khá nhiều tác phẩm của nhà văn Trung Quốc Mạc Ngôn qua bản dịch của nhiều người, có dịp so sánh chất lượng các bản chuyển ngữ. Năm 2001, thị trường sách nước ta lên “cơn sốt” cuốn ‘’Báu vật của đời’’, lúc đó tôi may mắn được làm quen với người dịch tác phẩm là nhà văn Trần Đình Hiến. Số là, có nhà chị Loan ngay sát nhà vợ tôi ở phố Phan Bội Châu (Hà Nội). Và chị phụ trách đội thiếu niên của vợ tôi hồi bé. Chị có gương mặt trái xoan, dáng cao, tính nết thì hiền lành cởi mở. Ngày trước phụ nữ dáng cao không được đánh giá là chuẩn mực của phái đẹp như bây giờ. Không dám chắc, có phải vì chị cao hơn nhiều phụ nữ bình thường nên muộn lấy chồng hay không? Chị làm việc ở Thư viện Quốc gia, hình như ở tuổi bốn mươi chị mới lên xe hoa. Chồng chị chính là nhà văn Trần Đình Hiến và hai người đã có một cậu con trai khôi ngô, sáng dạ. Từ buổi đó tôi có được một người hàng xóm uyên thâm về văn hóa Trung Quốc và sống rất cởi mở, tốt bụng với mọi người xung quanh.
Năm 2013 nhà văn, dịch giả Trần Đình Hiến tròn 80 tuổi. Các trò muốn tặng chữ thày, không biết thày thích chữ gì trong lễ mừng thọ? Khi được hỏi, nhà văn suy nghĩ giây lát, bảo: Tặng tôi chữ “đạt”. Đạt chữ Hán có nghĩa hiểu thấu, cho thấy bản chất khiêm nhường cùng sự uyên thâm về văn hóa hai nước Việt –Trung. Và học trò đều cho rằng thày thuộc lớp người hiếm hoi trong xã hội “Đạt sĩ thông nhân”.
Trở lại tác phẩm “Báu vật của đời’’. Cuốn này được xuất bản bằng tiếng Trung lần đầu vào tháng 9.1995, với tựa là “Phong nhũ phì đồn-Vú to mông mẩy”. Ngay trong năm ấy tác phẩm được trao giải nhất và trở thành một “hiện tượng” của văn học Trung Quốc. Báu vật của đời khái quát cả một giai đoạn lịch sử đầy bi tráng của đất nước này thông qua các thế hệ trong gia đình Thượng Quan. Từ những số phận khác nhau, lịch sử được tiếp cận với nhiều góc độ tạo nên sức sống, sức thuyết phục nghệ thuật của tác phẩm. Trước đấy Mạc Ngôn đã được thế giới biết đến qua “Cao lương đỏ”, được đạo diễn tài ba Trương Nghệ Mưu chuyển thành phim, giành Cành cọ vàng tại liên hoan phim Canne, Pháp năm 1994. Sau hàng loạt những tác phẩm đỉnh cao, Mạc Ngôn được nhiều người dự đoán Trung Hoa đại lục sẽ sớm có giải Nobel văn học đầu tiên, và phải tới năm 2012 điều này mới trở thành hiện thực.
Nhà văn thật hạnh phúc khi tác phẩm của mình được biết đến rộng rãi, nhất là khi nó vượt qua rào cản ngôn ngữ để đến với các quốc gia khác. Mạc Ngôn quả là may mắn khi có được người chuyển ngữ tuyệt vời như Trần Đình Hiến, làm cho hôm nay ở Việt Nam ông được chú ý và ưa chuộng nhất trong số các nhà văn Trung Quốc đương đại. “Báu vật của đời” đã được dịch ra 18 thứ tiếng trên thế giới, đã có dịp so sánh 18 “phiên bản” và xếp hạng chúng về chất lượng chuyển ngữ. Trong lần tái bản năm 2003 của Nhà xuất bản Công nhân, Bắc Kinh, ở bìa 4 cuốn sách in hình 3 bản dịch được coi là xuất sắc nhất, có “Báu vật của đời” tiếng Việt, còn hai cuốn kia thuộc về tiếng Nhật và tiếng Italia, mà tựa đều lấy theo nguyên tác. Riêng việc chọn tựa mới cho bản tiếng Việt chứng tỏ dịch giả Trần Đình Hiến khá là nhậy cảm để tác phẩm thích ứng hơn, phù hợp hơn với văn hóa Việt. Có lần tôi đã hỏi bác Hiến về lý do chọn cái tựa mới ấy, bác bảo đơn giản đó là một câu của nhân vật chính trong cuốn sách khi nói về bầu sữa nuôi con của bà mẹ.
Cũng vào năm 2003, dịch giả Trần Đình Hiến được nhận giải thưởng cao của Hội Nhà văn Việt Nam cho bản dịch cuốn tiếp theo của Mạc Ngôn là “Đàn Hương hình”. Tác phẩm mô tả chuyện xảy ra vào những năm 1900-buổi hoàng hôn của vương triều Mãn Thanh. Triều đình thối nát, Thái Hậu Từ Hy tác yêu tác quái, đại thần Viêm Thế Khải bán nước cầu vinh, quần chúng nổi dậy bị đàn áp bằng hình phạt Đàn Hương thảm khốc. Đến nay Mạc ngôn có tới 300 đầu sách, gồm truyện ngắn, truyện vừa, truyện dài và tạp văn các loại xuất bản bằng tiếng Hoa, tha hồ cho các dịch giả lựa chọn.
Sau “Báu vật của đời”, Trần Đình Hiến trong vòng 4 năm đã chọn dịch tiếp 5 tác phẩm nữa mà ông cho là tiêu biểu nhất của Mạc Ngôn, đó là: “Đàn Hương hình” (viết về xã hội phong kiến dân trí thấp), “Cây tỏi nổi giận” (thái độ vô trách nhiệm với cuộc sống của nhà cầm quyền), “Rừng xanh lá đỏ” (tác động hai mặt của kinh tế thị trường), “Tửu quốc” (rượu chè be bét là ăn hết phần của con cháu) và “41 chuyện tầm phào” (sự tha hóa về nhân cách nếu không được kiểm soát trong nền kinh tế thị trường). Những năm qua không ít tác giả lao vào dịch tác phẩm ăn khách của Mạc Ngôn, nhưng do họ không chọn được tác phẩm “đỉnh”, hoặc là khả năng chuyển ngữ bị hạn chế, mà độc giả Việt Nam đã có thói quen nói đến Mạc Ngôn là nghĩ ngay đến Trần Đình Hiến, như một “cặp đôi hoàn hảo”. Cũng có điều kiện dễ so sánh khi nhiều tác giả cùng dịch một cuốn, như trường hợp “41 chuyện tầm phào” Trần Đình Hiến dịch, một nữ dịch giả đã lấy tựa là “Chuyện của cậu bé hay nói khoác”, một dịch giả khác thì đổi thành “Những chuyện không có thật”. Chỉ riêng chuyện đặt tít ở trên, người đọc có dịp so sánh đều thấy sự cao tay trong chuyển ngữ của dịch giả họ Trần, bởi chữ “pháo” còn là tiếng lóng trong tiếng Hoa, có nghĩa là chuyện tếu táo, chuyện tầm phào không quan trọng. “41 chuyện tầm phào” là 41 chuyện lừa đảo, trí trá, gọi là tầm phào mà chẳng tầm phào chút nào! Chất humua của Mạc Ngôn là ở đấy.
Nhà văn Trần Đình Hiến cho biết, Mạc Ngôn tiêu biểu cho dòng văn học đổi mới trong khoảng 30 năm gần đây của Trung Hoa đại lục, là người đi tiên phong trong việc xóa bỏ “lễ trị” mà nhà cầm quyền muốn áp đặt trong sáng tác văn học. Ngoài Mạc Ngôn ông còn dịch một vài tác giả khác đương thời mang dáng dấp tiểu thuyết định đề. Đó là Lý Nhuệ với “Cây không gió” (Sự phá sản của một thuyết chính trị đương đại) và “Ngân thành cố sự” (Bi kịch gia đình khi anh em ruột vô tình đứng trên hai chiến tuyến đối lập trong cách mạng); Trương Hiền Lượng với “Cây hợp hoan” (Về cuộc sống và cảm nghĩ của người tù không án); Khương Nhung với “Tô tem sói”. Đặc biệt “Tô tem sói” là cuốn sách độc đáo, ngoài bìa không đề tiểu thuyết hay một loại hình văn học nào khác. Thực ra nó vừa là tiểu thuyết, vừa là một công trình nghiên cứu khoa học về văn hóa, văn minh du mục vùng Trung Á. Dịch giả Trần Đình Hiến cho biết: ông dịch “Tô tem sói” (tháng 3.2007) là để cảnh báo những hành động của nước láng giềng sẽ xảy ra trên biển Đông. Và quả nhiên điều ấy đã xảy ra!
Nhà văn Trần Đình Hiến nghiên cứu sâu về nội trị Trung Quốc. Ông am hiểu văn hóa truyền thống Trung Quốc tới mức có thể gọi ông là nhà Trung Quốc học. Trước khi là dịch giả văn học, ông từng công tác ở Bộ Giáo dục, là nghiên cứu sinh Hán ngữ cổ đại tại Đại học Tổng hợp Bắc Kinh, là cán bộ nghiên cứu của Bộ Ngoại giao, cán bộ đại sứ quán nước ta tại Bắc Kinh. Ông làm việc 17 năm liền tại Trung Quốc. Mối quan hệ giữa ông và nhà văn Mạc Ngôn cũng rất lạ lùng: chưa hề gặp nhau, chưa hề gửi thư cho nhau, nhưng hiểu nhau khá cặn kẽ. Ông nói đó là ông đã làm theo tuyên bố của Mạc Ngôn tại câu lạc bộ các nhà văn trẻ Giang Tô, rằng tác giả và độc giả không cần gặp nhau, chỉ cần hiểu nhau qua tác phẩm. Ông hiểu Mạc Ngôn qua tác phẩm tiêu biểu “Phong nhũ phì đồn”. Do đó mới có chuyện công nhận bản dịch “Báu vật của đời” là một trong ba bản dịch thành công nhất như Nhà xuất bản Công nhân đã công bố.
Nói vậy thôi. Ông hiểu cặn kẽ cuộc đời tác giả sinh năm 1953 này (Còn ông, sinh 1933). Năm 11 tuổi thất học, 10 năm chăn dê ngoài đồng, đói hoa mắt, cô đơn đến nỗi biến tất cả những vật vô tri vô giác để trò chuyện. Ông theo rõi Mạc Ngôn từ truyện đầu tay “Củ cải đỏ trong suốt” (năm 1976) qua hàng trăm tác phẩm, đến “Phong nhũ phì đồn” (1995) thì quyết định giới thiệu Mạc Ngôn vào Việt Nam. Tuy không ước hẹn gì, nhưng ông bảo là, còn nợ Mạc Ngôn một chuyện: dịch lại “Phong nhũ phì đồn” ấn bản tháng 9.2003. Tác giả bỏ hẳn một năm, là 2002 để chỉnh sửa, lược những chỗ rườm rà và nâng cấp bản in năm 1995, để rồi có thể tuyên bố: Tôi viết nhiều, nhưng để hiểu tôi, chỉ đọc “Phong nhũ phì đồn là đủ”! Và Mạc Ngôn gọi bản năm 2003 là bản thứ nhất, chứ không phải ấn bản đầu tiên năm 1995.
Ngày nay dịch giả Trần Đình Hiến đã trở thành một dịch giả tiếng Hoa nổi tiếng, ông luôn tâm đắc câu của A.Kaida nhà lý luận dịch thuật hàng đầu của Mỹ “Dịch văn học thực chất là cuộc giao lưu giữa hai nền văn hóa. Một dịch phẩm thành công nhiều khi yếu tố văn hóa quan trọng hơn yếu tố ngôn ngữ”. Vai trò quan trọng của “bà đỡ mát tay” Trần Đình Hiến khi chuyển sang Việt ngữ, đã khẳng định được giá trị đích thực của tác phẩm Mạc Ngôn, điều này càng được khẳng định khi Mạc Ngôn trở thành nhà văn của Trung Hoa đại lục đầu tiên được nhận giải Nobel văn học. Ông hiểu thấu cả hai nền văn hóa Việt-Trung để dịch những tác phẩm văn học đáng dịch, để hiểu cho được bản lai diện mục (bộ mặt thật) nền văn hóa Trung Hoa, một nền văn hóa mà văn hào Lỗ Tấn đã phải kêu: Giữa các hàng chữ, chỗ nào cũng thấy ăn thịt người! Đó là công việc của cả đời người mà nhà văn Trần Đình Hiến đã dấn thân và cống hiến.
Hồi giữa năm ngoái tôi như lệ thường tôi có cuốn sách mới mang đến để tặng nhà văn lão thành Trần Đình Hiến, thì bất ngờ biết ông đổ bệnh trước đó đã vài tháng. Cháu Lưu, con trai ông đưa tôi vào buồng trong thăm ba đang nằm để thầy thuốc chăm sóc vật lý trị liệu. Mấy tháng trước ông bị “tai biến” nặng, đã được Bệnh viện Tâm Anh, một bệnh viện tư nổi tiếng là có nhiều thiết bị hiện đại và đội ngũ thầy thuốc giỏi cứu chữa, đã qua cơn nguy kịch và về chăm sóc tại nhà. Chị Loan ngồi bên ông chỉ vào tôi hỏi “Anh có nhớ ai đây không?”. Ông nhìn tôi giây lát rồi chợt mỉm cười và giơ tay bắt. Vậy là ông nhận ra tôi, chỉ không nói được…
Từ đó thỉnh thoảng tôi lại gọi điện cho cháu Lưu hỏi thăm về sức khỏe của ba cháu (Cũng nói thêm, cháu học giỏi, sớm thành đạt, giám đốc một công ty lớn về công nghệ thông tin ở Tp.Hồ Chí Minh, từ ngày ba ốm cháu ra hẳn Hà Nội và chỉ đạo từ xa doanh nghiệp mình). Thế rồi trong buổi sáng mưa phùn gió bấc hôm nay, tôi sững sờ nhận được tin từ cháu Lưu, nhà văn, dịch giả Trần Đình Hiến đã về với thế giới người hiền ngày18.02.2025.
Đến ngưỡng 93 đã là trường thọ. Song chúng ta vẫn còn tiếc cho một con người tài năng, uyên bác cả ở hai nền văn hóa Việt Nam và Trung Quốc không được sống lâu hơn nữa. Ông xứng đáng là một “Đạt sĩ thông nhân” của thời đại!
Theo Vanvn.vn
