Trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc Việt Nam, tình yêu quê hương luôn là sợi chỉ đỏ xuyên suốt, kết nối các thế hệ người Việt trên toàn thế giới. Có những người chọn cách âm thầm cống hiến, gìn giữ di sản; có những người lặng lẽ trở về từ phương xa mang theo khát vọng phục hưng văn hóa dân tộc. Trong số đó, Kiến trúc sư Nguyễn Nga – một nữ Việt kiều Pháp, gốc vốn là người con gái Hà Nội, đã dành cả cuộc đời để làm một điều lớn lao cho quê hương: gìn giữ những chứng tích lịch sử, sưu tầm và đưa ra ánh sáng những mảnh ghép quý giá của nền văn minh cổ đại Việt Nam. Tình yêu nước của bà không ồn ào, nhưng sâu nặng, âm thầm và bền bỉ mạnh mạnh mẽ suốt hàng chục năm trời.
Hơn 30 năm sống tại Pháp, kiến trúc sư Nguyễn Nga không chỉ là một trí thức thành đạt, mà còn là người mang trong tim nỗi đau đáu với di sản văn hóa Việt. Trở về quê hương, bà bán cả nhà ở Paris để cứu cây cầu Long Biên – chứng nhân trăm năm của Hà Nội và công bố hàng trăm cổ vật quý hiếm, góp phần khơi lại huyền thoại về một nền văn minh cổ đại từng hiện diện trên đất Việt.
Từ tình yêu quê hương đến hành trình cứu lấy cây cầu huyền thoại của kiến trúc sư Nguyễn Nga:
Trong lịch sử của Hà Nội, cầu Long Biên không chỉ là một công trình giao thông quan trọng mà còn là biểu tượng của ký ức lịch sử, một chứng tích trường tồn qua bom đạn chiến tranh và thời gian. Khi đứng trước nguy cơ bị tháo dỡ, cây cầu huyền thoại ấy đã được cứu lấy nhờ vào tình yêu và quyết tâm mãnh liệt của KTS Nguyễn Nga.
Không chỉ vận động trong nước, bà đã dốc toàn bộ tâm lực, trí lực và cả tài sản cá nhân – cụ thể là hai căn nhà tại Thủ đô Paris hoa lệ, để đầu tư cho việc bảo tồn và phục dựng cầu Long Biên. Đó không chỉ là nỗ lực bảo vệ một di tích mà là lời tuyên ngôn về tình yêu đất nước của một người con Hà Nội xa xứ. Vì tình yêu nên phụng sự hết lòng, và nhờ phụng sự mà tình yêu ngày một lớn lên. Câu chuyện kể rằng, có một lần trong mơ, bà thấy cây cầu hiện lên giữa làn sương khói, lặng lẽ nhưng đầy u uẩn, như muốn nhắn gửi điều gì. Có lẽ đó là dấu hiệu mà bề trên hé mở, cho bà thấy đây chính là sứ mệnh mà bà cần thực hiện với tổ quốc.
Không phải ai cũng dám can đảm rời bỏ cuộc sống đủ đầy nơi trời Âu để dấn thân vào công cuộc gìn giữ một di sản đang đứng trước nguy cơ mai một. Nhưng đó lại là điều mà kiến trúc sư Nguyễn Nga – một Việt kiều Pháp sinh ra tại Hà Nội, bằng tình yêu của mình, đã kiên quyết hành động.
Xây dựng năm 1902, cầu Long Biên không chỉ là tuyến giao thông huyết mạch, mà hơn cả một cây cầu, đó còn là biểu tượng trường tồn của ký ức Hà Nội xưa. Qua chiến tranh và thời gian, cây cầu từng in dấu bom đạn, từng là chứng nhân của hàng triệu phận người, nay xuống cấp nghiêm trọng.
Khi biết thông tin cầu Long Biên có thể bị tháo dỡ, bà Nguyễn Nga đã từ Pháp trở về và khởi xướng: Dự án bảo tồn, tôn tạo và phát triển cầu Long Biên. Không chỉ đóng góp trí tuệ, bà còn bán hai căn nhà tại Paris, dùng toàn bộ số tiền để phục vụ Dự án văn hóa này. “Giữ cầu Long Biên là giữ lại một phần linh hồn của Hà Nội, là trả món nợ ân tình với quá khứ,” – đó là tâm nguyện của bà trước hội thảo tại Hà Nội năm 2010.
Theo đề án của bà, cầu Long Biên sẽ trở thành Bảo tàng ngoài trời dài hơn 2km, nơi trưng bày ký ức lịch sử, không gian nghệ thuật đương đại, và kết nối du lịch với các làng nghề thủ công ở hai đầu cầu. Dự án nhận được sự ủng hộ của nhiều kiến trúc sư trong và ngoài nước, đồng thời được Chính phủ Việt Nam khuyến khích nghiên cứu triển khai. Thể hiện tầm nhìn xuyên thời đại của bà.
Không dừng lại ở việc gìn giữ một di sản vật thể, bà Nguyễn Nga còn đi sâu vào lịch sử thẳm sâu của dân tộc – nơi mà bà tin rằng: vẫn còn ẩn chứa những “mạch ngầm văn hóa” chưa được giải mã.
Từ nỗi niềm đau đáu, đã dẫn lối một cuộc gặp gỡ định mệnh. Khoảng hơn hai mươi năm trước, trong một chuyến công tác tại Hà Nội, KTS Nguyễn Nga tình cờ bước vào một cửa hàng đồ cổ nhỏ. Bên trong đống đồ ngổn ngang ấy, bà bị thu hút bởi một số tượng đá kỳ lạ mà chủ tiệm gọi là “tượng quỷ quái”. Khi quan sát kỹ hơn, bà nhận ra sau lớp bụi phấn thời gian là chất ngọc bích nguyên khối, với những đường nét chạm khắc thủ công tinh xảo. Chúng gợi cho bà nhớ đến nghệ thuật của nền văn hóa Hồng Sơn, Nam Đảo, và thậm chí cả Maya tiền Colombo. Có điều gì đó cổ xưa, linh thiêng và chứa đựng nhiều bí ẩn đang thôi thúc bà tìm hiểu. Kể từ đó, bà bắt đầu hành trình dài sưu tầm, nghiên cứu và thẩm định những cổ vật mà sau này bà xác định có liên quan đến nền văn minh cổ đại Việt Nam. Với trực giác của một kiến trúc sư và trái tim của người Việt, bà lặng lẽ hành trình thầm lặng, thu mua, sưu tầm hơn 200 hiện vật ngọc bích, phần lớn là tượng người, mặt nạ, biểu tượng mặt trời, mặt trăng. Bà đặt tên cho bộ sưu tập này là “Địa đàng Hòa Bình”, ngụ ý về một thời kỳ văn minh bản địa thuần khiết, hòa ái và phát triển cao.
Ngày 15/12/2022, tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, bà Nguyễn Nga chính thức ra mắt công chúng và giới thiệu cuốn sách nghệ thuật – khảo cổ “Địa Đàng Hòa Bình”. Cuốn sách như một “bảo tàng di động”, vừa là tư liệu hình ảnh, vừa có bình luận khoa học và so sánh nghệ thuật học giữa Việt Nam và các nền văn minh cổ đại thế giới.
“Tôi không dám khẳng định đã khám phá ra một nền văn minh mới, nhưng tôi tin rằng những gì chúng ta có trong tay là đầu mối để hiểu hơn về chính mình – về người Việt cổ,” bà khẳng định.
Tôi nghe văng vẳng bên tai câu hát: Dù có đi bốn phương trời, lòng vẫn nhớ về Hà Nội – Hà Nội của ta, Thủ đô yêu dấu, một thời đạn bom, một thời hòa bình… Với kiến trúc sư Nguyễn Nga, thì Hà Nội thực sự đẹp và thiêng quý nhường nào. Sự trở về từ tiếng gọi sâu thẳm trái tim của người con lớn lên từ mảnh đất Thủ đô ngàn năm Văn hiến là sự trở về với nguồn cội, là sự tri ân đối với tổ tiên, với mảnh đất thiêng đã khai sinh và trưởng dưỡng mình.
Mặc dù định cư tại Pháp từ nhỏ, bà Nguyễn Nga luôn tự hào mình là người Hà Nội. Trong tâm thức bà, không gì có thể thay thế được những con phố, những mái ngói rêu phong và cả hình ảnh cây cầu Long Biên ẩn hiện trong sương sớm…
Mỗi khi chia sẻ về những dự án văn hóa, ánh mắt Nguyễn Nga sáng lên như sao trời, tràn đầy hứng khởi và niềm tự hào về dân tộc và tổ tiên. Bà kể: khoảng những năm 1970, khi bà đang ở Pháp, trong một giấc mơ, bà được gặp Hồ Chủ tịch. Bác đứng từ xa vẫy tay gọi chị vào vườn nhà Bác chơi, Bác mời chị ngồi trên cái ghế mây màu trắng. Bác không nói gì mà chỉ nhìn chị cười bằng ánh mắt hiền từ. Bác Hồ gọi bà cùng những kiều bào khác là “đồng bào”- hai tiếng gọi thiêng liêng ấy đã khiến người con gái xa xứ rưng rưng nước mắt, vì lần đầu tiên bà cảm nhận rõ dòng máu Lạc Hồng đang chảy từng mạch sống bên trong mình.
Năm 2010, bà tổ chức Festival “Ký ức cầu Long Biên” nhân dịp Đại lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội. Hơn 100 họa sĩ vẽ tranh về cầu, hơn 1.000 bức ảnh tư liệu, hàng loạt trình diễn nghệ thuật đương đại được tổ chức trên cầu trong suốt hai ngày, thu hút hàng chục nghìn người tham dự. Đây là một trong những festival di sản thành công nhất thời kỳ đó.
“Tôi không cần được biết đến là ai. Chỉ mong sau này, con cháu Việt Nam vẫn còn cầu Long Biên để bước lên, và một niềm tự hào nào đó rằng: tổ tiên ta đã từng vĩ đại.” Nguyễn Nga.
Trong bối cảnh ngày nay, khi Nhà nước và Chính phủ Việt Nam đang kêu gọi toàn Đảng toàn dân chung tay giữ gìn, bảo tồn di sản văn hóa dân tộc, thì việc làm của kiến trúc sư Việt kiều Nguyễn Nga hết sức có ý nghĩa, góp phần thúc đẩy và nâng cao ý thức trong nhân dân về trách nhiệm đối với công tác này, vì một Việt Nam giàu đẹp, văn minh, trên tinh thần “Di sản văn hóa là nền tảng tinh thần, nguồn lực nội sinh để phát triển đất nước”.
Kiến trúc sư Nguyễn Nga không chỉ là một nhà chuyên môn, mà còn là một người viết nên “tuyên ngôn tình yêu” bằng hành động: giữ lại quá khứ để vun đắp tương lai. Hành trình của bà, từ việc cứu cầu Long Biên đến hé mở một chương sử mới từ những khối ngọc bích tưởng chừng vô danh, là minh chứng sống động rằng: khi tình yêu quê hương đủ lớn, ta có thể làm nên những điều phi thường. Những công trình, dự án nghiên cứu của bà chính là di sản của tình yêu.
Tác giả bài viết: Nhà nghiên cứu Văn hóa – Lịch sử Tuệ Nhã
